Zdobią wielkanocne koszyki i stoły. Są jednym z najpiękniejszych, polskich zwyczajów bez których nie wyobrażamy sobie świąt Wielkiej Nocy. Cieszą dorosłych i dzieci, a ich przygotowanie to okazja do wspólnie spędzonego czasu w rodzinnym gronie.
Pisanki, bo o nich mowa to zwyczajowa nazwa zdobionego różnymi sposobami jajka. Wbrew powszechnym opiniom zwyczaj ten nie wywodzi się z tradycji chrześcijańskiej. Najstarsze, pochodzą z sumeryjskiej Mezopotamii. Z czasem, rozpowszechniły się także w obrębie cesarstwa rzymskiego. Wspominają o nich m.in. Owidiusz i Pliniusz Starszy. Na ziemiach polskich pojawiły się stosunkowo późno. Wykopaliska archeologiczne z okolic Opola datują te najstarsze na ok. X wiek. Zostały odnalezione w obrębie domu, co może sugerować, że już w tedy ich symbolika była związana z odrodzeniem i nowym życiem. Podobne relikty dość powszechnie odnajdowano na terenie całego kraju jeszcze w XIX wieku. Jest to zatem dowód, na przenikanie starożytnych wpływów pogańskich do tradycji chrześcijańskiej. Tego typu praktyki nie powinny dziwić. Pomimo zmiany religii, wśród ludności zwyczaje znane i praktykowane od setek lat nie mogły zniknąć z dnia na dzień. Prościej było „oswajać” wówczas obce wierzenia, powszechnymi i codziennymi praktykami.
Zacierania się kultowo-magicznej roli pisanki związane było z rozpowszechnieniem się ponad 100 lat temu tzw. sztuki ludowej. Narodziły się wówczas różnorodne metody i techniki zdobienia jajek. Do najpopularniejszych, należała metoda batikowa, która polegała na nałożeniu na czystą skorupkę roztopionego wosku. Następnie cienkim lejkiem, gwoździem lub igłą otrzymywało się zamierzony wzór. Tak przyozdobione jajko wkładano do roztworu z farbą. W ten sposób powstały pisanki.
Pośród innych technik do najpopularniejszych należą m.in.:
- drapanki – powstają przez drapanie barwionej powierzchni jajka ostrym narzędziem,
- kraszanki (określane także malowankami lub byczkami) – wytwarzane przez gotowanie jajka w wywarze z naturalnych składników, takich jak:
łupiny cebuli (kolor brązowy), kora dębu, olchy lub łupiny orzecha włoskiego (kolor czarny), kora młodej jabłonki lub kwiat nagietka (kolor żółtozłocisty), płatki kwiatu bławatka (kolor niebieski), płatki kwiatu ciemnej malwy (kolor fioletowy), pędy młodego żyta lub listki barwinka (kolor zielony), sok z buraka (kolor różowy),
- oklejanki (naklejanki) przyozdobione są sitowiem, płatkami bzu, skrawkami kolorowego, błyszczącego papieru, tkaniny, również nicią, włóczką wełnianą itp.
- nalepianki – popularne zwłaszcza w dawnym województwie krakowskim i w okolicach Łowicza. Powstaje przez ozdabianie skorupki jajka różnobarwnymi wycinankami z papieru.
- ażurki - pisanki ażurowe – są wykonywane z wydmuszek jaj kurzych, kaczych, gęsich i strusich. Technika polega na nawiercaniu w skorupce otworów, a następnie malowaniu wydmuszki najczęściej farbą akrylową.
Zależnie od rysunku wykonanego na jajku, pisanki nosiły dodatkowo nazwy własne: „wiatraczki”, „ grabki”, „pazurki”, „jedlinki”, „serduszka”. Autorzy „Sztuki Ludowej w Polsce” z 1988 r. podają, że „terminologia taka, kojarząca wszystkie znaki ornamentalne uważane za ładne i utrwalone w tradycji z symbolicznymi ujęciami drzew, roślin, czy narzędzi ludzkiej pracy (...), przywodzi porównanie z analogicznymi określeniami stosowanymi przez śląskich snycerzy i kowali”. W tym miejscu warto dodać, że przywilej zdobienie jajek nie był dany każdemu. Przez długie lata była to wyłączna domena kobiet i młodych dziewcząt, które pisanki ofiarowały chłopcom i małym dzieciom. Czasem zdarzało się wykonać jednej pannie po 120 szt. pisanek. Obdarowywani często używali ich do zabawy, tocząc je i zbijając. Do najpopularniejszych gier należała –walatka- uderzanie pisanki o pisankę. W czasopiśmie „Wisła” z 1897 r. zamieszczono następującą wzmiankę: „W pisanki bawi się młodzież wiejska od Wielkiej Niedzieli do Zielonych Świątek. Dorastający chłopak, poczuwszy wolę bożą do której z dziewcząt, czeka uroczystości Zmartwychwstania Pańskiego, wtedy wyraża jej swoje uczucia miłosne przez doręczenie pisanki. Jeżeli dziewucha przyjmie pisankę i w zamian da swoją, to każe tym się domyślać, że będzie wzajemna”.
Dawniej, szczególne znaczenie przypisywano również wspomnianym powyżej barwom pisanek. Kolor żółty, zielony i różowy oznaczał radość i nadzieję płynącą ze zmartwychwstania Chrystusa, fioletowy utożsamiano z końcem wielkopostnej żałoby, a czerwony identyfikowano z krwią Zbawiciela. Pewna stara legenda opowiada, że przed wiekami, w trakcie świąt wielkanocnych Tatarzy wymordowali ludność zgromadzoną na cmentarzu. Przelana krew, miała zabarwić jajka niesione do poświęcenia.
Z tradycją zdobienia pisanek wiąże się także kilka interesujących ciekawostek. Rosyjskie pisanki były inspiracją do wykonania w końcu XIX w., przez petersburskiego jubilera Petera Carla Faberge, na zamówienie cara niezwykłych jajek z metali szlachetnych i drogocennych kamieni. Również z terenów Rosji pochodzą znane w Polsce lakierowane, drewniane imitacje pisanek.
Współcześnie pisanki pełnią głównie formę estetyczną. Dla leniwych i nieco miej zdolnych zakłady przemysłowe, wytwarzają gotowe produkty, a tradycyjne ludowe odmiany można w niektórych regionach polski oglądać wyłącznie w muzeach. Najpopularniejsze z nich znajduje się w Kołomyi, na Huculszczyźnie gdzie zobaczyć można m.in. 13 metrową pisankę
Źródło: „Sztuka Ludowa w Polsce”; Wikipedia.
